عقب ماندگی ذهنی یا کم توانی ذهنی چیست؟
بهتر است بدانیم برای این افراد دیگر عبارت “عقب مانده ی ذهنی” استفاده نمی شود. بر طبق استاندارد جهانی، عبارت کم توان ذهنی جایگزین اصطلاح عقب مانده ی ذهنی شده است. برای آسان تر شدن تعریف کم توانی ذهنی، بهتر است ابتدا خصوصیات کلیدی آن را بشناسیم. از نظر علمی، فرد کم توان ذهنی دو ویژگی اصلی زیر را دارد:
الف) “کارکرد ذهنی” یا “هوش” پایین تر از حد میانگین جامعه
ب) مشکل یا کمبود در “رفتارهای سازشی” یا «مهارت های لازم برای زندگی روزمره»

عقب مانده یا کم توان ذهنی کیست؟
فرد کم توان یا عقب مانده ذهنی کسی است که:
    توانایی و استعداد کافی برای یادگیری ندارد
    در درک امور مربوط به زندگی دچار مشکل است
    نمی تواند با شرایط و محیط اطرافش به راحتی سازگاری و تطابق پیدا کند
    مهارت مناسب برای زندگی روزمره را ندارد
    نیاز به کمک، حمایت و آموزش بیشتری دارد
    و بهره هوشی اش پایین ( معمولا کمتر از ۷۰) است.
کودک یا فرد کم توان در انجام این رفتار ها به شکل کارآمد مشکل دارد و کفایت مندی لازم را در انجام این رفتارها از خود نشان نمی دهد. همچنین ممکن است این کودکان رفتارهای نامناسبی هم مثل خودآزاری و پرخاشگری داشته باشند. یا اینکه کنترلشان روی بعضی رفتارهایشان کم باشد و باعث اذیت دیگران شود.

انواع عقب ماندگی ذهنی
کم توانی ذهنی دارای انواع و سطوح مختلفی است و طبقه بندی عقب ماندگی ذهنی در dsm 5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی) به چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق تقسیم‌بندی شده است. در زیر انواع آن را بررسی می‌کنیم.
کم توانی ذهنی خفیف
این دسته از افراد رشد ذهنی کندتری را نسبت به هم‌سن و سالان خود تجربه می‌کنند. هم‌چنین در یادگیری مهارت‌های زندگی و اجتماعی روند کندتری را طی می‌کنند. به دلیل خفیف بودن این اختلال در این افراد می‌توان گفت که می‌توانند با گرفتن کمترین کمک از اطرافیان خود و یادگیری آرام‌آرام مهارت‌های لازم، کارهای خود را خودشان انجام دهند.
کم توانی ذهنی متوسط
از نام این نوع پیداست که نسبت به دسته قبلی شدیدتر و نسبت به دسته بعدی خفیف‌تر است. افراد مبتلا به کم توانی ذهنی نوع متوسط نسبت به نوع خفیف به پشتیبانی بیشتری نیاز دارند. اما این موضوع به این معنا نیست که نمی‌توانند از پس کارهای خود بربیایند. برعکس، این دسته نیز با یادگیری آرام‌آرام قادر خواهند بود زندگی نسبتاً مستقلی را تجربه کنند.
کم توانی ذهنی شدید
این دسته از افراد فرآیند رشد بسیار آرام‌تری دارند و از مهارت ارتباطی قوی‌ای برخوردار نیستند و به طور کامل حرف نمی‌زنند. حتی ممکن است متوجه کلام دیگران نشوند. این افراد نیز با ممارست قادر خواهند بود زندگی شخصی خود را داشته باشند اما برای حضور در اجتماع و بین افراد دیگر باید تحت کنترل باشند.
کم توانی ذهنی عمیق
بیشتر کسانی که کم توانی ذهنی‌شان در سطح عمیق است به سندروم‌های مادرزاد دچار هستند. این افراد به صورت مستقل قادر به زندگی نیستند و وابستگی شدیدی به نظارت اطرافیان خود دارند. معمولا این دسته دارای مشکلات جسمی بوده و در برقراری ارتباط با دیگران ناتوانند.

عوامل ایجاد عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی
هر چیزی که با رشد طبیعی و نرمال مغز تداخل ایجاد کند می تواند از جمله علل ایجاد کم توانی ذهنی باشد. ولی علت در بیشتر موارد نامشخص است و تنها در یک سوم موارد می توانیم علت کم توانی را به یکی از موارد زیر نسبت دهیم:
    عوامل ژنتیکی: همانطور که قبلا توضیح داده شد اختلالاتی مانند سندرم داون و اختلالات متابولیک منشا ژنتیکی دارند و باعث کم توانی ذهنی می شوند. لذا در خانواده هایی که سابقه ی اختلالات ژنتیکی دارند گرفتن تست های ژنتیک قبل از بارداری توصیه می شود. تست های دیگری هم مانند اولتراسوند و آمنیوسنتز وجود دارند که میتوان حین بارداری انجام داد و به جست و جوی نشانه های کم توانی ذهنی در جنین پرداخت. البته این تست ها ممکن است که اختلال را تشخیص دهند ولی برای تصحیح آنها کاری نمی توان کرد.
    عوامل مربوط به دوران بارداری: از مواردی که در این دوران با نمو مغز جنین در تداخل است میتوان مصرف الکل و مواد مخدر، سوء تغذیه مادر و بیماری های عفونی مادر را نام برد. بنابراین مهم است که در این دوره حساس، مادران از سوء مصرف داروها اجتناب کنند. مکمل های غذایی و ویتامین های لازم را دریافت کنند. خود را در برابر بیماری های عفونی واکسینه کنند و مراقبت های لازم و سالم را برای جنین فراهم کنند.
    عوامل مربوط به حین زایمان: اگر نوزاد بسیار نارس به دنیا بیاید یا اینکه در طی زایمان برای مدتی هرچند کوتاه از اکسیژن محروم شود، احتمال ایجاد کم توانی ذهنی وجود دارد.
    بیماری یا آسیب های بعد از تولد: عفونت هایی مانند مننژیت، سیاه سرفه یا حتی سرخک می تواند منتهی به کم توانی ذهنی شود. ضربه های شدید وارد به سر، تجربه های نزدیک به غرق شدن، سوء تغذیه، عفونت های مغزی و قرار گرفتن در معرض مواد سمی از دیگر مواردی هستند که باعث کم توانی ذهنی می شوند. پس مراقبت های مربوط به نوزاد یا کودک، واکسینه کردن و ملاحظه علایم و نیازهای وی، باید مورد توجه مادران قرار گیرد.
    دلایل ناشناخته: همانطور که اشاره شد در دو سوم موارد، دلیل ایجاد عقب ماندگی ذهنی شناخته شده نیست بنابراین پیشگیری از آنها هم ممکن نیست.

پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی
بهترین راه برای پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی این است که عوامل موثر پیش از تولد را مهار کنیم. برای نمونه جلوگیری از ازدواج‌های فامیلی، آموزش به خانواده و … . مراقبت از جنین در حین دوران بارداری و پس از تولد و هم‌چنین انجام تست‌های ژنتیک نیز اهمیت فراوانی دارند که نباید نادیده گرفته شوند.

توانبخشی و درمان عقب ماندگی ذهنی
باید گفت که درمان دارویی خاصی برای این موضوع وجود ندارد. ولی این موضوع نباید ما را از توانمند سازی آنها و کمک رساندن به آنها غافل سازد.
به طور کلی خدمات درمانی را که برای کم توانان ذهنی ارائه می شود، می توانیم به سه محور تقسیم کنیم:
    محور اول درمان، عواملی را که سبب تشدید کم توانی می شوند هدف می گیرند. مثلا در یک فرد مبتلا به فنیل کتنوری (یک نوع اختلال متابولیک)، می توان با تنظیم رژیم غذایی مناسب، پروتئین فنیل آلانین را که زمینه ساز اختلال و کم توانی ذهنی است کاهش داد.
    محور دوم اختلالات مختلفی را که با کم توانی ذهنی همراه می شوند هدف می گیرد و از این طریق به افزایش عملکرد فرد می پردازد؛ مثلا در کم توانان ذهنی اختلالات روانی مختلف شیوع دارد که باید درمان و مدیریت شوند.
    محور سوم به مداخله ی زود هنگام روی جنبه های ذهنی، تحصیلات ویژه، آموزش مهارت های مختلف، توانمند سازی و حمایت اجتماعی این افراد می پردازد و از این طریق می کوشد تا کیفیت زندگی آنها را افزایش دهد.
اعضای اصلی تیم درمان، توانبخشی و آموزش کودکان کم توان ذهنی عبارتند از:
    پزشکهای متخصص اطفال
    روانپزشکی و مغز و اعصاب
    کاردرمان
    گفتاردرمان
    روانشناس
    معلمین کودکان استثنایی و خانواده آنها
بسته به مشکل خاص کودک ممکن است به بینایی سنج، فیزیوتراپیست، مددکار اجتماعی و متخصصین دیگر نیز ارجاع داده شود.

_________________________________________________________

مقالات دیگر